(22) Miasteczko Brześć, ciąg dalszy

    Typowo wschodni przysmak stanowiły suszone nasiona dyni i słonecznika, czyli tak zwane "pestki". Kupowało się je w sklepikach spożywczych i na straganach. Spora torebka kosztowała od kilku do kilkunastu groszy. Gryzienie pestek towarzyszyło każdej wymianie plotek i pogwarkom na ulicy, a w zimowe lub jesienne wieczory - również w mieszkaniu. Odrzucane łuski zaśmiecały niemiłosiernie ulice. Śmieci jednak w Polsce nigdy nie brakowało; walkę z nimi prowadzono przy użyciu brzozowych mioteł, bez większego zresztą przekonania.

    Na ulicy częściej niż dzisiaj noszono nakrycia głowy: uczniowie gimnazjum obowiązkowo swoje maciejówki, mężczyźni - kapelusze lub czapki ("cyklistówki", zimą "narciarki"), chłopi białoruscy - baranie czapy, starzy Rosjanie - kozackie, okrągłe czapki z małym daszkiem. Elegantki miejskie wkładały różnego kształtu kapelusze, zaś kobiety niezamożne i wiejskie - chusty i chusteczki. Rogatywka stanowiła służbowe nakrycie głowy wojska, kolejarzy, straży ogniowej, harcerzy. Wśród tłumu przechadzali się wąsaci policjanci w granatowych, wyjątkowo niezgrabnych mundurach, długich butach i okrągłych czapkach. Pary spacerowały "pod rękę", dziewczyny obejmowały się po cztery - pięć i szły całą szerokością chodnika, szepcząc i chichocząc. Za nimi ciągnęły gromadki chłopców, gryząc pestki. Oficerowie kroczyli dostojnie w swoich długich, sukiennych pelerynach i lśniących butach angielskiego kroju. Żołnierze na przepustce maszerowali sztywno, z bagnetem przy boku, co chwila energicznie salutując. W sobotę żydowskie sklepy i warsztaty zamykano, zaś w pobliżu synagogi kłębił się tłum czarno ubranych, brodatych wyznawców Mojżesza. Ulicą rzadko przejeżdżał samochód, wiele natomiast było turkocących furmanek i rowerów. Komunikację miejską stanowiły dorożki konne i kilka taksówek. Jakiś czas funkcjonowała linia autobusowa, ale szybko splajtowała - mieszkańcy woleli chodzić piechotą.

   Istniała jednak aż do wojny jedna linia komunikacji publicznej, mianowicie kolejka wąskotorowa, łącząca miasto z Twierdzą. Jej stacja końcowa w mieście, kilkakrotnie przesuwana, znajdowała się ostatnio koło strzelnicy na ulicy Unii Lubelskiej. Ciuchcia potrafiła rozwijać znaczną prędkość - 30 do 40 km na godzinę. Lokomotywka sapała, huczała, pluła dymem i parą, wagoniki podrygiwały i zataczały się chwilami jak pijane. Mała kolejka trafiała na swej pracowitej drodze na trudne przeszkody. Choćby krowa - wejdzie na tor, rozkraczy się i w zamyśleniu spogląda, wolno przeżuwając, na parowego potwora, który gwiżdże, syczy, ale w końcu posłusznie staje. Maszynista wysiada i ciągnie krowinę za ogon. Nareszcie wolny przejazd. Znów dudnią koła, ale rozchwiany wagon tym razem wypada z szyn.  Sprawa bardziej skomplikowana - tu muszą się włączyć do akcji pasażerowie i wspólnym wysiłkiem, przy pomocy przypadkowo znalezionych drągów, ustawiają skrzypiącą landarę na właściwe miejsce. 

   W wagonikach nigdy nie było tłoku. Kolejką jeździło wielu oficerów, którzy choć mieli ordynansów, nie posiadali własnych czy służbowych środków lokomocji. Bryczka przysługiwała jedynie wyższym dowódcom, a na rowerze oficer w mundurze nie miał prawa jeździć...

----------------------------------------------------------------------

Kolejka wąskotorowa łącząca Twierdzę brzeską z miastem była istotnym ele­mentem w życiu żołnierzy i mieszkań­ców zamkniętego garnizonu, jakim była Twier­dza brzeska. Jej istnienie doskonale wpisywało się w funkcjonowanie lokalnej społeczności w okresie międzywojennym, dając możliwość stosunkowo szybkiego przemieszczenia się do odległego ponad trzy kilometry miasta. Szczególnie ceniona była przez stałych mieszkańców Twierdzy udających się celem dokonania więk­szych zakupów oraz młodzież, dojeżdżającą do szkół średnich.

Historię jej powstania należy łączyć z dzia­łalnością 9. pułku saperów, który po zakończo­nej wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r., jako stałą, pokojową siedzibę jednostki otrzymał wymagające remontu zniszczone w wyniku I. wojny światowej obiekty koszarowe położo­ne na Wyspie Centralnej.

W pierwszym etapie w latach 1923-24, poza budynkami koszarowymi remontowanymi przy współudziale Szefostwa Budownictwa OK IX realizowano odbudowę magazynów na sprzęt oraz przystąpiono do budowy kolejki wąskotorowej łączącej Twierdzę z miastem. Było to przedsięwzięcie bez precedensu, nie poparte żadnym zabezpieczeniem finansowym, które pozwoliłoby na zakup niezbędnych materiałów, sprzętu, wyposażenia. Brakowało dosłownie wszystkiego. Decydującym jednak czynnikiem okazało się zaangażowanie kadry i żołnierzy 9. pułku saperów. Korzystając z faktu, że na terenie Twierdzy istniała rozbudowana sieć torowisk zabezpieczających funkcjonowanie fortyfikacji poszczególnych umocnień oraz magazynów rozebrano ich nie eksploatowane odcinki. Pozyskane szyny, w tym rozjazdy przygotowano do ułożenia na wytyczonym szlaku. Równolegle przystąpiono do remontów elementów taboru, lokomotów oraz wykorzystując posiadane zestawy osi i kół - budowy wagonów osobowych. Wszystkie jednostki przyszłej kolejki remontowano bądź budowano modernizując zgodnie z przyszłymi potrzebami we własnym zakresie w latach 1923-24.

Bardzo istotną sprawą było wytyczenie trasy przyszłej kolejki. Po dokładnej analizie możliwości technicznych, jak również uwzględnieniu optymalnej lokalizacji przyszłych potrzeb zdecydowano się na wytyczenie trasy, której końcowy przystanek w mieście zlokalizowano w rejonie skrzyżowania ulic 3 Maja oraz Unii Lubelskiej. W kolejnych latach, w pierwszej połowie lat trzydziestych w związku z modernizacją ulicy Unii Lubelskiej, która stała się reprezentacyjną arterią miasta, trasę kolejki skrócono do skrzyżowania z Aleją Kościuszki (w rejonie Teatru „Świt"). W końcowym etapie modernizacji, trasę kolejki skrócono o dalszy odcinek - do bliskiego sąsiedztwa (ok. 150 m) ze skrzyżowaniem ulic Unii Lubelskiej z ulicą Jagiellońską, bezpośrednio za budynkiem Żeńskiej Szkoły Średniej „Macierz Szkolna".

 Zygmunt Popiel, "Kolejka wąskotorowa z Twierdzy do Brześcia" (http://www.twierdza.org/wydarzenia/twierdza-brzeska-w-historii/61-kolejka-w-twierdzy).

--------------------------------------------------------------------------------

   Młodzież, podobnie jak dziś, nie mogła się doczekać wieku dojrzałego a wraz z nim obalenia wszelkich zakazów. Jednak w przeciwieństwie do dzisiejszych czasów, usiłowała ona jak najwcześniej upodobnić się do dorosłych zarówno ubiorem jak i sposobem bycia. Nie istniało coś takiego jak "moda młodzieżowa", "muzyka młodzieżowa" i żargon. W jednym nic się nie zmieniło: była i jest ta sama niechęć do korzystania z doświadczeń starszego pokolenia i przeświadczenie o własnej nieomylności. W piosence królował sentymentalizm, tańczono walca, tango, fokstrotta - poważnie i dostojnie. 

   Wspomniałem już o rzadkiej sieci wodociągowo-kanalizacyjnej. Woda ze studni w śródmieściu najczęściej nie nadawała się do picia. Sytuację ratował więc woziwoda. Za dwa małe wiaderka płaciło się 8 groszy. Gdy mieszkaliśmy na Długiej, roznosił wodę gruby, barczysty Żyd o brązowej twarzy i czerwonych od wilgoci rękach. Mówiono, że noszeniem wiader dorobił się kilku kamienic. Ile jednak trzeba wnieść tych wiader na piętra, aby zdobyć majątek...

Żydowski tragarz

   Szamb podwórkowych nie podłączano do kanalizacji. Opróżniał je specjalny beczkowóz, zwany popularnie "gównowozem". Było to urządzenie niezwykłe a zarazem pomysłowe. Wybierania nieczystości z dołu kloacznego dokonywano na zasadzie podciśnienia: do szamba wpuszczano grubą, gumową rurę, połączoną z cysterną. W górnej części cysterny znajdował się otwór, przykryty okrągłą klapą. Woźnica wrzucał przez ten otwór do wnętrza kawałek zapalonego papieru, po czym następowała eksplozja metanu, który zdążył przeniknąć przez rurę. Po wybuchu powstawało w cysternie ciśnienie niższe niż w szambo a zawartość tego ostatniego wsysało do cysterny. Dla całkowitego opróżnienia szamba operację powtarzano kilkakrotnie; towarzyszył temu wiercący nozdrza odór. Lubiłem się przypatrywać całej operacji, gdyż błysk ognia i huk podrzucanej wybuchem klapy przypominał wystrzał z działa. Czasami wyobrażałem sobie z zachwytem, że eksplozja roznosi pełną cysternę... W naszym sennym miasteczku nawet to niezbyt wonne widowisko stanowiło atrakcję.

(21) Interludium: miasteczko Brześć

   W okresie przedwojennym najsilniej uczuciowo byłem związany z Brześciem. Mieszkałem tam blisko trzynaście lat, od listopada 1931  do lipca 1944, z dziewięciomiesięczną przerwą w okresie 1940 - 41. Na lata spędzone w tym mieście przypada ważny okres mego życia: wiek dojrzewania, beztroskie czasy, kształtowanie się osobowości, pierwsze uczucia przyjaźni i miłości, wielki wstrząs i brutalne załamanie się wpajanych ideałów, narodziny filozofii sceptycyzmu. Wspomnienia lat wcześniejszych i późniejszych nie budzą we mnie takiego ożywienia, jak właśnie pamięć o tym trzynastoleciu.

   Miasto jako takie nie zasługiwało na szczególne przywiązanie. Było w gruncie rzeczy brzydkie, bardzo prowincjonalne, nie posiadało wielu zabytków czy chociażby ciekawych obiektów architektonicznych. Nie było tu centralnego placu lub rynku, na którym koncentruje się życie mieszkańców. Dwadzieścia kilka ulic przecinających się pok kątem prostym tworzyło śródmieście, ograniczone z trzech stron torami kolejowymi a z czwartej rzeką Muchawiec. Ulice zabudowane drewnianymi domkami i kamienicami jedno- i dwupiętrowymi, bezładnie i bezplanowo, nie stwarzały żadnych perspektyw widokowych. Jeszcze z początkiem lat trzydziestych istniały w mieście tylko bruki z kamienia polnego, tak zwane "kocie łby". Dopiero około 1935 roku wyłożono dwie ulice: Unii Lubelskiej i Jagiellońską kostką "trylinką". Zresztą wiele ulic śródmieścia w ogóle nie posiadało twardej nawierzchni, miały raczej charakter wiejskich dróg gruntowych, błotnistych lub pełnych kurzu, zależnie od pogody. Kanalizacja i wodociąg były przeprowadzone jedynie na kilku ważniejszych ulicach.

Ul. Unii Lubelskiej (nie wygląda tak źle, jak chce autor)

   Za torami kolejowymi rozciągało się kilka przedmieść: na północy Grajewskie i Adamkowo, na wschodzie Kijowskie, na południu, oddzielone rzeką i łąkami - Wołyńskie. Nazywano je potocznie: Grajewka, Kijówka, Wołynka. Były to właściwie osiedla typu wiejskiego, z ogrodami, sadami i inwentarzem żywym, wydającym swojskie porykiwania, meczenia, gruchania i gdakania a pianie kogutów mogło zastąpić w wielu domach zegary.

   Pod względem "towarzyskim" przedmieścia żyły własnym życiem. Przejawiało się to przede wszystkim w zazdrosnym strzeżeniu zamieszkałych tam dziewczyn. Gdy chłopak "z miasta" nieopatrznie odprowadzał wieczorem tamtejszą dziewczynę ze spaceru lub z kina, narażał się na nieprzyjemne szykany, z których najłagodniejszą był rozkaz wskoczenia na płot i głośnego zawołania "kukuryku!", albo trzykrotnego oznajmienia wszem i wobec: "jestem głupi". Pechowcy wracali z takich spacerów ubożsi o kilka zębów.

   Brześć nie miał żadnego przemysłu. Do zakładów tego typu nie można przecież zaliczyć jednej betoniarni, tartaku i rozlewni wódek, zatrudniających w sumie kilkadziesiąt osób. Czynnik miastotwórczy stanowiła administracja oraz usługi: transport kolejowy, handel i rzemiosło. Brześć był w dużej mierze miastem kolejarzy. Dworzec kolejowy, kilka stacji rozrządowych, warsztaty kolejowe zatrudniały parę tysięcy pracowników. 

   Drugie źródło pracy to Twierdza - siedziba dowództwa Okręgu Korpusu IX i duży garnizon, będący jednocześnie klientem miejscowego handlu. Stacjonowały tu: dwa pułki piechoty, dwa pułki artylerii ciężkiej i lekkiej, batalion czołgów, jednostki saperów, kawalerii, łączności i kwatermistrzostwa. Na krótko przed wojną powstała w Trauguttowie Szkoła Podchorążych Artylerii Przeciwlotniczej. Ludzi w mundurach wojskowych spotykało się na każdym kroku a defilady bywały malownicze i sprawnie organizowane.

Budynek sztabu IX Okręgu Korpusu (dawne kolegium jezuickie)

Garnizon Brześć

Brama wjazdowa do Twierdzy

   W tym wojewódzkim mieście, leżącym 200 km na wschód od Warszawy, Polacy stanowili około jednej piątej mieszkańców (nie licząc wojska), to znaczy do dwunastu tysięcy osób. Tyle samo było Rosjan i Białorusinów, zaś reszta to Żydzi. Przed wojną zmienialiśmy mieszkanie w Brześciu sześciokrotnie. Właścicielami trzech lokali byli Żydzi, trzech pozostałych - Rosjanie. Wydaje się, że te dwie nacje można uznać za rdzenną ludność. Polacy stanowili w większości element napływowy, głównie po 1918 roku. Narodowości polskiej byli w większości funkcjonariusze państwowi, nauczyciele, kolejarze. W rzemiośle i handlu Polaków pracowało jednak niewielu. Nic dziwnego, że na ulicach mało się słyszało język polski, a na niektórych Polak był niemal intruzem. Dziś trudno to sobie wyobrazić, ale nam ten stan wydawał się normalny. Tak przecież na Wschodzie działo się od wieków...

Żydzi w Brześciu, lata trzydzieste

   O ile Polacy i Rosjanie żyli w zgodnej symbiozie, bez konfliktów, o tyle ludność żydowska była niemal hermetycznie odizolowana. Mieszanie się "aryjczyków" z "izraelitami" praktycznie nie istniało, w sensie tworzenia więzi rodzinnych. Żyliśmy "obok siebie", ale spotykaliśmy się tylko jako przechodnie bądź podczas transakcji kupna-sprzedaży. Niewiele nawzajem o sobie wiedzieliśmy; obyczaje i styl życia Żydów tak bardzo różniły się od naszych a wzajemna pogarda i niechęć były tak głębokie, że nie mogło być mowy o zbliżeniu, czy chociażby zwykłych kontaktach towarzyskich. Dzielnice żydowskie a nawet poszczególne domy, stanowiły swoiste getto, otoczone niewidocznym murem, nie do przebicia z zewnątrz. Na całym świecie dzieci mniejszości narodowych doskonale władają miejscowym językiem, lepiej niż własnym, zwykle lepiej niż rodzice. U nas było wręcz odwrotnie: dzieci żydowskie albo nie umiały po polsku, albo mówiły bardzo źle, w każdym razie z całkowicie obcym akcentem. Już ten fakt świadczył o nienormalnej sytuacji, przypominającej stosunki w krajach kolonialnych. Trwałe zamykanie się we własnym środowisku i absolutne przywiązanie do własnych wzorów postępowania sprawiało, że Żyda odróżniało się bez trudu. Zarówno semickie rysy twarzy, jak i zła wymowa polska a w wielu wypadkach nawet strój, skutkowały powstawaniem wrażenia obcości. Wielu mężczyzn, zwłaszcza starszych, nosiło obfity zarost i tradycyjny ubiór: czarną jarmułkę na głowie, długi czarny chałat, białe pończochy. Stare Żydówki często stosowały rude peruki, które bynajmniej nie dodawały uroku. Ulice, gdzie mieszkali w zwartej masie, były pozbawione zieleni - nie rosły tam drzewa ani nawet trawa. Czyżby atawizm, odległe wspomnienie bytowania na pustyni? Mieszkania żydowskie odróżniało się już przy wejściu po tym, iż na framudze drzwi widniała przybita ukośnie blaszka, za którą umieszczano tak zwaną "mezuzę" z fragmentem tekstu Tory, mającym charakter talizmanu.

Kolonia żydowska Feliksa Warburga, Brześć.

   Życie kulturalne w naszym mieście było równie skromne jak nasze bytowanie: trzy kina i od czasu do czasu występy jakiegoś teatru objazdowego w sali "Świt". Nie istniały żadne domy kultury, kluby czy świetlice środowiskowe, wystawy, muzea, nie dawano koncertów czy występów estradowych. Pozostawały więc rozrywki "domowe" - radio, czytanie książek. Kilka bibliotek i wypożyczalni pozwalało zaspokajać potrzeby ducha za bardzo umiarkowaną opłatą.
   Sieć handlowa służyła mieszkańcom miasta i regionu, gdyż w promieniu 150 km Brześć stanowił największy ośrodek handlowy. Jednakże sklepy funkcjonowały w zasadzie przy dwóch głównych arteriach: 3 Maja i Dąbrowskiego. Na skrzyżowaniu tych ulic skupiało się całe miejskie życie. W sklepikach, na ogół niewielkich i ciasnych, można było kupić wszystko, od szpilki do samochodu. Tak, kilka lat przed wojną, powstał nawet "salon samochodowy" z wielką witryną, w której oczom tubylców jawił się jedyny egzemplarz "Polskiego Fiata 508", montowanego w Polsce z części sprowadzanych z Włoch. Podziwialiśmy zarówno modną linię pojazdu jak i cenę - 5000 zł. Na tej samej ulicy znajdowała się siedziba włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego "Riunione Adriatica di Sicurta". Bóg jeden wie, jakie interesy mogła ta firma prowadzić w naszym skromnym mieście...

Brześć, ul. 3 Maja, koniec lat dwudziestych (źródło: http://kresy24.pl/wp-content/uploads/2013/04/Brzesc_ulica_3_Maja_w_okresie_miedzywojennym.jpg)

   Trudno mi dziś powiedzieć, czy zaopatrzenie handlu było idealne, co lubią wspominać starsi. Zapewne, jeśli chodzi o galanterię czy biżuterię, wina i egzotyczne owoce, nabywcy nie mieli takiego wyboru jak w sklepach Warszawy. Nasze niewielkie potrzeby mogliśmy jednak zaspokajać w pełni, pod warunkiem posiadania pieniędzy. Powszechny ich brak, spowodowany niskimi zarobkami i małą liczbą zatrudnionych, stanowił jedną z głównych przyczyn małego popytu, na który uskarżali się kupcy. Nie wiedzieliśmy, co to są kolejki w sklepach, poznaliśmy je dopiero podczas wojny. Nikt nie kupował wędlin czy mięsa na kilogramy, ale na deka. Obuwie robiono na miarę, solidne, by mogło służyć kilka lat i tylko szewcy mieli wiele roboty z reperowaniem podeszew i obcasów. Uszyte u krawca ubranie również noszono przez wiele sezonów a tak zwane "niedzielne" służyło niejednemu do końca życia. Powodzeniem cieszyły się wytwórnie kapeluszy damskich, noszonych wówczas znacznie częściej niż dziś. Nie były znane, tak obecnie rozpowszechnione, kioski "Ruchu", pełne potrzebnych na co dzień drobiazgów. Mimo braku modnych w dzisiejszych czasach "znaków jakości", wiele wyrobów miało ustaloną renomę i niezmienne wartości użytkowe, np. kosmetyki Pulsa, mydło do prania Schichta, czekolady Wedla, czy też wędliny miejscowego wyrobu, których walory smakowe stanowią dziś tylko odległe wspomnienie, podobnie jak znakomite, chrupiące "kajzerki". Produkty krajowe, zwłaszcza rzemieślnicze cieszyły się dużym uznaniem, w przeciwieństwie do zagranicznych, traktowanych często jako tandeta. Żaden elegant nie nosił fabrycznego obuwia czeskiej firmy "Bata", której duży sklep znajdował się przy ul. 3 Maja ani gotowych koszul z "konfekcji". Krawców i szewców było wielu i mieli zawsze sporo roboty.
   Na rynku kupowało się nie tylko warzywa i owoce, ale również nabiał. Produkty te, podobnie jak mięso w "jatkach", sprzedawane były w warunkach niezbyt higienicznych, ale przeciętny nabywca zwracał uwagę przede wszystkim na cenę. Towar oferowano na wozach lub rozkładano wprost na bruku, na podścielonych płachtach. Masło zbite w kule lub owalne gomółki, owijano w liście łopianu. Twaróg zawijano w podejrzanej czystości szmatki. Z kolei mleko roznosiły po domach kobiety wiejskie w blaszanych konewkach. Generalnie handel ten odbywał się bez żadnej kontroli sanitarnej. Nie mieliśmy jednak wyboru - trudno przecież codziennie biegać do mleczarni na drugim końcu miasta, gdzie istniała większa gwarancja jakości i czystości produktów.
   Przez szereg lat, aż do wybuchu wojny, rodzice moi zaopatrywali się w artykuły spożywcze w sklepie Drańki, na ul. 3 Maja. Był to młody, lecz bardzo obrotny kupiec, który swój początkowo bardzo skromny sklepik rozwinął szybko w doskonale zaopatrzony magazyn. Miał tutaj wszystko - od mąki, cukru, kasz, nabiału i warzyw po pieczywo, tłuszcze, śledzie, wędliny, czekolady, alkohol, papierosy i wyroby delikatesowe. Przez pewien czas na górnej półce leżały trzy butelki szampana, na które spoglądaliśmy z szacunkiem ze względu na egzotyczna zawartość i nie byle jaką cenę - 15 zł za sztukę (!). Zwykle kupowaliśmy u niego na kredyt czyli, jak się wtedy mówiło, "na książeczkę". Był to mały zeszycik, do którego matka wpisywała potrzebne produkty a Drańko, wydając towar, dopisywał cenę. W pierwszym dniu każdego miesiąca podsumowywano i regulowano rachunek. Ten sposób sprzedaży najwidoczniej się opłacał, skoro na każde święto właściciel przysyłał nam do mieszkania koszyk z upominkami. 

Reklamy sklepów funkcjonujących na ul. 3 Maja

   W niedzielę sklep musiał być zamknięty - obowiązywał surowy zakaz sprzedaży. Niekiedy jednak właśnie w niedzielny poranek przypominaliśmy sobie o jakimś koniecznym sprawunku, po który  wysyłała mnie matka. Wchodziłem wówczas przez mieszkanie właściciela. Drańko nigdy nie odmawiał, ale wychodził razem ze mną do bramy, wyglądał ostrożnie na ulicę i dopiero przekonawszy się, że nie ma w pobliżu policjanta, wypuszczał mnie z towarem. Kupiec znał doskonale gusty i potrzeby swojej klienteli. Gdy zdarzyło się, rzadko co prawda, iż jakiegoś żądanego gatunku zabrakło, robił wszystko, aby dostarczyć go jak najszybciej. Uprzejma i szybka obsługa, fachowa porada, wszechstronny wybór towarów - taki był ten handel, znany dziś jedynie z opowiadań.

(20) Początki nauki

   Jesienią tego roku (1932) rozpocząłem naukę w szkole powszechnej Nr 3 im. St. Jachowicza, znajdującej się na końcu ulicy Krzywej (obecnie Dzierżyńskiego). Jeszcze w czerwcu zdałem egzamin do piątej klasy. Nie sprawił mi trudności. Jak kilkakrotnie wspomniałem, pierwsze cztery lata uczyłem się w domu, co w rodzinach niezamożnych było raczej rzadkością. Miałem wprawdzie wykwalifikowaną nauczycielkę w osobie matki, jednakże decyzja niewysyłania mnie do szkoły nie należała do szczęśliwych. Już sam fakt, że byłem jedynakiem, powodował odosobnienie i brak umiejętności życia w dużym, zorganizowanym zbiorowisku dzieci. Te trudności wystąpiły z całą ostrością w ciągu dwóch lat pobytu w szkole powszechnej. Trafiłem bowiem do zbiorowiska wyjątkowo "trudnych" dzieci, tj. uliczników i cwaniaków, gdzie tzw. dobre wychowanie stanowiło przedmiot kpin a uznanie budziły jedynie siła i bezczelność - cechy, których zupełnie nie posiadałem. Nauczyciele mieli prawdziwy krzyż pański z tą bandą warchołów, wśród których codziennie lała się krew a i noże nieraz były w robocie. Pamiętam, jak w dniu rozdania świadectw jeden z koleżków, niezadowolony z otrzymanych stopni, na oczach nauczyciela podarł cenzurkę i rzucił mu strzępy pod nogi. Pedagodzy mimo woli dostosowywali się do sposobu bycia wychowanków i używali wyrażeń bardziej przemawiających im do wyobraźni: "zamknij paszczę", "zamknij jadaczkę, bo dostaniesz po mordzie" itp.

   Co najmniej połowa uczniów miała narodowość rosyjską lub białoruską. Można ich było odróżnić właściwie tylko po brzmieniu nazwiska, np. Timofiejew, Wieliczko, Więcko, Dmitriejew, Sieńko itp., gdyż wszyscy mówili, również między sobą, doskonale po polsku. Nasza sztubacka polszczyzna zawierała jednak sporo rusycyzmów ("słychać dym"). Z kolei moje nazwisko przekręcano niemiłosiernie na "Zakidajło", co stanowiło zapewne reminiscencję rosyjsko-polskiego wykidajły.

   Otrzymywałem nieraz od kolegów potężne cięgi, jednak przystosowałem się i znajdowałem nawet przyjemność w nowym życiu. Nosiłem czapkę szkolną, granatową rogatywkę z zielono-czerwonym otokiem; polubiłem grę w palanta na lekcjach wychowania fizycznego i nabrałem umiejętności w posługiwaniu się narzędziami stolarskimi na lekcjach robót ręcznych. 

   Do szkoły uczęszczało wiele dzieci z rodzin ubogich. Opieka społeczna dokarmiała je na dużej przerwie kubkiem mleka i bułką. Fundusze na ten cel czerpano z dobrowolnych datków. Ja również wpłacałem w imieniu rodziców złotówkę miesięcznie.

   Lubiłem szczególnie uroczystości szkolne. Chór, w którym uczestniczyłem, śpiewał hymn państwowy, wnoszono sztandar szkoły, po przemówieniu kierownika następowały deklamacje i znów pieśni w wykonaniu chóru. Ze sztandarem szkolnym na czele, w dniach rozpoczynania roku szkolnego, odbywały się też przemarsze do kościoła.

   W szkole byłem członkiem PCK i wykazywałem nawet pewną aktywność. Wchodziłem m. in. w skład komisji sprawdzającej czystość młodszych kolegów. Czynność ta nie należała do najprzyjemniejszych, ale dawała niejakie poczucie własnej ważności. Z opaską Czerwonego Krzyża na ramieniu wchodziłem podczas lekcji do klasy pierwszej lub drugiej i po zameldowaniu się u nauczyciela, zaczynałem obchód wszystkich ławek, sprawdzając czystość rąk, uszu i szyi a także obecność wszy we włosach. Maluchy poddawały się tym oględzinom z pewnym oporem i zawstydzeniem. Trzeba stwierdzić, że wielu było mocno na bakier z higieną. Zdarzały się i zawszenia, co w owych czasach nie budziło szczególnego zdziwienia.

   Szkoła była dobrze wyposażona w pomoce naukowe. Na lekcje fizyki i chemii przychodzili no nas uczniowie z innych szkół. Wędrówki te urozmaicali sobie bijatykami z chłopakami żydowskimi na ulicy Krzywej. Doszło do tego, że ulicą tą, prawie całkowicie zamieszkałą przez Żydów, niebezpiecznie było przechodzić w pojedynkę, gdyż mściwi Izraelici brali odwet na każdym "goju" - zwłaszcza małym i słabym - który nieopatrznie zapuścił się w to wrogie getto. Toteż po pewnym czasie musiałem zmienić trasę, wybierając ulice bardziej spokojne.

Ulica Krzywa, stan obecny.

   W styczniu 1933 r., kilka dni po pogrzebie dziadka, zawarłem znajomość z chłopcem w moim wieku, który mieszkał z matką i ciotką na piętrze tego samego domu. Nazywał się Janusz Mondalski. Procedura zapoznania się była bardzo prosta - właśnie zjeżdżałem na sankach z pagórka, wznoszącego się nad "loszkiem" pośrodku podwórza (loszek służył jako lodówka dla prywatnej lecznicy, zajmującej frontowy budynek), gdy Janusz wybiegł z domu w płaszczu narzuconym na ramiona i zawołał: "Ty chcesz się bawić ze mną?". "Czemu nie?" - odpowiedziałem i już za chwilę zabawa trwała w najlepsze. Znajomość przerodziła się w przyjaźń, która miała przetrwać, z małą przerwą, szereg następnych lat. Mimo odmiennych charakterów dobrze zgadzaliśmy się ze sobą i mieliśmy wiele wspólnych zainteresowań. Oczywiście, głównym tematem zabaw na podwórzu było wojsko. Ze sterty porzuconych cegieł zbudowaliśmy coś w rodzaju twierdzy, przy czym mur ten miał jedną nieprzyjemną właściwość - nigdy nie chciał stać prosto i często się rozsypywał. Prace inżynierskie nad jego poprawianiem zajmowały nam większość wolnego czasu. Do zabaw z nami garnął się również Szyja Waksman, synek gospodarza, więc wspaniałomyślnie dopuszczaliśmy go do komitywy. W czasie zabaw w wojsko my dwaj byliśmy oczywiście oficerami, Szyja zaś wieczystym szeregowcem. Wynikające stąd obowiązki traktował bardzo poważnie. Postawiony na warcie koło wychodka tkwił tam niewzruszenie z patykiem na ramieniu a na wezwanie matki odpowiadał z godnością: "Mame, nie moge, jestem na służbie."

   W szkole powszechnej miałem również innych kolegów, z którymi zżyłem się nieco bliżej. Byli to synowie robotników. Moja rodzina nie opływała w dostatki, oni jednak żyli jeszcze skromniej. Gdy zapraszałem ich do siebie, mama smażyła trochę pączków; u nich jednak częstowano mnie kaszanką i zimnymi nóżkami. Jeden z nich, Jurek Koch wyraził się nawet: "widzisz, u nas nie ma pączków, my robotnicy..." Zapewne była w tym pewna przesada a może i chęć podkreślenia różnicy "między klasami", chociaż Bogiem a prawdą, w danym przypadku granice te przebiegały nie poprzez kieszeń.

  

(19) Odkrywanie świata

   Późną jesienią 1931 roku przyjechaliśmy do Brześcia. W deszczowy, chłodny wieczór dorożka z nastawioną budą przewiozła nas z dworca do mieszkania przy ulicy Unii Lubelskiej 70. Miasto puste i słabo oświetlone wydało mi się małe i nieciekawe.

 

Izba Skarbowa w Brześciu przy ul. Unii Lubelskiej, miejsce pracy ojca (http://album.brzesc.prv.pl/)

   Mieszkanie składało się z trzech pokoi w amfiladzie, ale trzeci z nich był zimny i wąski, właściwie niemieszkalny. Traktowaliśmy go jako przedpokój i graciarnię. Pokój środkowy zajmowali dziadkowie, ostatni - rodzice i ja. Moje łóżeczko pozostało w Białymstoku. Obecnie sypiałem na kanapie. Również rodzice pozbyli się swego łoża i na jego miejsce zakupili szeroki tapczan zwany "bambetlem". Poza tym żadne zmiany w umeblowaniu nie nastąpiły.

Postój dorożek w Brześciu.

   Lekcje z mamą stały się dłuższe i bardziej intensywne, gdyż od nowego roku szkolnego miałem wreszcie iść do piątej klasy szkoły powszechnej, gdzie oczekiwał mnie egzamin wstępny. Przerabialiśmy też początki niemieckiego a później również łaciny, co bardzo przydało mi się w gimnazjum. Wolne chwile w dni pogodne spędzałem na podwórzu, na którym uwijała się chmara dzieci żydowskich. Z miejsca stałem się wodzirejem, zwłaszcza podczas zabaw w wojsko. Po zwycięskich bitwach odbierałem defiladę na tle śmietnika. Igraszki te odbywały się z korzyścią dla mych żydowskich rówieśników, ponieważ właściciel domu powiedział kiedyś rodzicom, iż jest bardzo zadowolony z naszych wspólnych zabaw, jako że dzieci jego i sąsiadów nauczyły sę przy okazji sporo po polsku...

------------------------------------------------------------------------------
"W roku 1936 Brześć liczył około 53 840 mieszkańców, z tego najliczniejsze grupy stanowili przedstawiciele wyznania mojżeszowego 21 116 osób, rzymskokatolickiego 21 120 osób i prawosławnego 8 285 osób. Centrum miasta przecinało 9 równoległych ulic. Najbardziej reprezentacyjną była ulica Unii Lubelskiej, przy której znajdowały się urzędowe gmachy, kościół, szkoły i dwa miejskie parki. Prowadziła ona z dworca kolejowego aż do Muchawca. Wyróżniającymi się ulicami były też Jagiellońska, Zygmuntowska, Białostocka, Pereca, Kościuszki, Steckiewicza."

 (Antoni Tomczyk, "Miasto, które wciąż gości w sercach naszych.")

-------------------------------------------------------------------------------

   Prawda, ja również poznałem wtedy sporo zwrotów w języku idisz i mogłem się od biedy porozumieć. Wykorzystywałem jednak te umiejętności tylko do "przezywania się" z jednym z chłopców, Abramem, który uchodził wśród swoich za ulicznika. Przekrzykiwaliśmy się więc przez ulicę - ja wołałem na niego "Myszigene", on na mnie "Myszigene kopf", co obu nam sprawiało wiele radości.  Z innym, lepiej wychowanym Chaimkiem, graliśmy zawzięcie w klisze, pióra a także wymienialiśmy znaczki pocztowe, przy czym koleżka ów nieraz oszkapił mnie na potęgę.

   Z tego okresu dwa wydarzenia utkwiły mi w pamięci. Pierwsze - to spowiedzi i komunia dziadków. Udzielił jej ksiądz prałat Bukrata, późniejszy biskup piński. Obrządek odbył się u nas w mieszkaniu a ksiądz przyjechał dorożką z ministrantem, który przez całą drogę dzwonił. Ludzie na ulicach odsłaniali głowy i żegnali się na widok księdza przejeżdżającego z "Panem Jezusem". W pokoju dziadków urządzono coś w rodzaju ołtarzyka zasłanego białym obrusem a wszyscy domownicy byli w bardzo podniosłym nastroju.

   Drugim wydarzeniem - w skali ogólnokrajowej - był proces Gorgonowej, oskarżonej o zabójstwo Lusi Zarębianki, córki zamożnego inżyniera z Brzuchowic, koło Lwowa. Dziewczynę zamordowano "dżaganem", tj. łomem. Proces miał charakter poszlakowy, wyraźnych dowodów brakowało, oskarżona guwernantka dzieci inżyniera nie przyznała się w ogóle do winy. Cóż, sprawa, jakich wiele, ale prasa rozdmuchała ją wyjątkowo i opinia publiczna wrzała, domagając się kary śmierci. Wyrok brzmiał: dożywocie. Pamiętam, jak w czasie rozprawy biegaliśmy po gazety i z wypiekami na twarzy czytaliśmy od deski do deski relację z przebiegu procesu. Podobno do tego zabójstwa po latach przyznał się ogrodnik inżyniera.

Rita Gorgonowa na ławie oskarżonych (http://natemat.pl/128683,wyrachowana-dzieciobojczyni-czy-koziol-ofiarny-sprawa-rity-gorgonowej-wciaz-elektryzuje-polakow)

   Z początkiem lata 1932 przenieśliśmy się do innego mieszkania, na ulicy Kościuszki. Był to mały, drewniany domek, raczej chatka. Dwa pokoiki i ciemna kuchenka, tak ciasne, że w pogodne dni wynoszono stół na dwór i tam jadaliśmy obiady. Dom stał w głębi podwórza porosłego trawą. Był to jedyny budynek na tej posesji, więc nie miałem towarzyszy zabaw. Za to latem przybyli goście: ciotka Janka z Danką i ciocia Mira. Było jeszcze ciaśniej. Nie mogę już sobie wyobrazić, jak się mieściliśmy w tych klitkach. A przecież najazd gości bynajmniej nas nie przerażał, tak jak to bywa dzisiaj... Do dziś nie wiem, dlaczego rodzice zdecydowali się na tę ruderę i po co był taki pośpiech. Być może chodziło o względy finansowe, ponieważ ojciec przestał pełnić funkcję naczelnika urzędu skarbowego, co zapewne wiązało się z obniżeniem pensji. 

Jerzy Zabiełło, Mirosława Zabiełło, Danuta Mąkiewicz, Brześć, lipiec 1932 r.

Wczesną jesienią rodzice znaleźli bardziej odpowiednie lokum, na ulicy Listowskiego, w oficynie na parterze - trzy pokoje w amfiladzie, tym razem wszystkie nadające się do zamieszkania. Dziadkowie zajmowali ostatni, środkowy odgrywał rolę stołowego. Wypada zaznaczyć, iż we wszystkich mieszkaniach, jakie zajmowaliśmy przed wojną, kuchnie nie nadawały się do spożywania posiłków, zarówno ze względu na ciasnotę jak i nieodpowiednie warunki higieniczne. Przygotowane potrawy nosiło się do pokoju: zupę w wazie, drugie danie na półmisku a kompot lub inny deser - w salaterce. Wspominam o tym, gdyż dziś naczynia te w znacznej mierze wyszły z użycia.