(38) Ucieczka i powrót

   Z rozmów w pociągu, a potem z kolegami z mojej zmiany, wyłaniał się obraz zniszczeń i strat. Zbombardowana została północna część śródmieścia między terenami dworca kolejowego i ul. 3 Maja. Rejon ten był już w tym czasie zatłoczony mnóstwem samochodów i wozów konnych, uciekinierzy z zachodnich dzielnic Polski biwakowali w parkach i na skwerach. Tam było najwięcej ofiar. Kilka bomb rozerwało się w rowach pełniących rolę schronów przeciwlotniczych, wykopanych na bulwarze Mickiewicza. Zginęły dziesiątki osób. Zniszczenia były na ul. Steckiewicza, Sadowej, Dąbrowskiego, Zygmuntowskiej, 3 Maja. Ktoś przyniósł wiadomość, że ciężko ranna została matka mojego kolegi, Henia Klebeko. Panował nastrój przygnębienia i zgrozy. Całą noc tliły się w mieście pożary: przez most na Bugu wjeżdżał do Twierdzy niekończący się sznur wozów konnych i samochodów, szły pieszo tłumy żołnierzy. Zdawało się, iż nieprzyjaciel jest tuż.

   W ciągu niedzieli krążyły nad miastem samoloty, atakowane przez artylerię, ale nie zrzucały bomb. Na ul. Jagiellońskiej znalazłem natomiast ulotkę wzywającą żołnierzy do zaprzestania walki. "Wasz rząd uciekł za granicę, armia rozbita, w ogóle nie ma już żadnego wojska polskiego!" Ze złością darłem ten haniebny świstek papieru, ale jego treść dopełniła miary rozpaczy. Zrezygnowany położyłem się na ławce w ogródku, śledząc ruchy samolotu, który bezkarnie i lekceważąco powoli przelatywał na wschód. Wojna ukazała niestety naszą bezsilność wobec wroga.

   W poniedziałek rano ojciec wrócił szybko z biura. Urzędy zostały zlikwidowane, zalecono ewakuację na wschód, na własną rękę. Pracownikom wypłacono trzymiesięczne pobory, po czym wszyscy wyżsi urzędnicy natychmiast wyjechali z Brześcia. Nakaz ewakuacji otrzymała też policja, straż pożarna i kolej. Przez cały dzień gorączkowo rozważaliśmy, co robić. Fakt rychłego nadejścia Niemców nie budził już wątpliwości. Staliśmy przed perspektywą walki o miasto i Twierdzę, nowych bombardowań i dalszego rozlewu krwi. Rodzice bali się o mnie. Wreszcie zapadła decyzja: nazajutrz rano wychodzimy z miasta w kierunku na Kowel. Będziemy się starali wsiąść do jakiegoś pociągu, gdyż niektóre z nich jeszcze kursowały w tym kierunku, a następnie przedostać się do Rybałówki, gdzie można będzie nawiązać kontakt z rodziną matki w Siedlisku.

   Rano wyszliśmy z walizkami we czwórkę, bo i pani Karolakowa postanowiła wyruszyć z nami. Gdy przechodziliśmy przez most na Muchawcu, znów zaczął się nalot. Pobiegliśmy w kierunku toru kolejowego i ścieżkami przez lasy mozolnie wędrowaliśmy na południo-wschód, do najbliższej stacji Kamienna. Nastał ciepły dzień, byliśmy spoceni w płaszczach i z bagażami. W drodze nasza znajoma  nagle zrezygnowała z dalszej wędrówki i postanowiła wrócić do miasta. Żal jej się zrobiło ubogiego mienia, pozostawionego na pastwę losu. Pożegnaliśmy ją więc i ruszyliśmy dalej. Pod wieczór dotarliśmy do Kamiennej, pół żywi ze zmęczenia. Stacja była pełna ludzi, mających - jak my - nadzieję na dalszą jazdę pociągiem. Posłałem sobie płaszcz na betonowej posadzce i zacząłem drzemać. Około północy zerwał nas gwizd parowozu - jakiś pociąg nadjechał od strony Brześcia. To skład towarowy, przeważnie odkryte lory. Wdrapaliśmy się na platformę pełną żelaznych rur. Pociąg ruszył a nam z każdym obrotem kół wydawało się, że jesteśmy coraz bezpieczniejsi. Z pewnością nie była to podróż bardzo wygodna; skąd rodzice, słabi przecież i nieprzyzwyczajeni do takiej mordęgi, brali siły? Strach i przerażenie pozwalają widocznie zapomnieć o nieludzkim zmęczeniu, gdy wierzy się jeszcze w ocalenie.
 ---------------------------------------------------------

"2 września wyższe władze wojskowe opuściły Brześć. Wszystkim młodym ludziom w wieku poborowym polecono wycofać się na wschód. Tymczasem niemieckie zagony przecięły już drogę na Baranowicze i Pińsk, zamierzając okrążyć Brześć od wschodu. Pan Zygmunt ruszył więc w kierunku Kowla. - Droga była zapchana kolumnami uchodźców - wspomina Zygmunt Kwiek. - Co jakiś czas nad drogą pojawiały się niemieckie myśliwce. Ich piloci znajdowali upiorną zabawę w strzelaniu do cywilów z broni pokładowej. Widziałem nawet atak na stado pasących się krów. Jazda szosą stała się niebezpieczna, dlatego uchodźcy w dzień kryli się w lasach a na trakt wychodzili nocą. Po dotarciu do Kowla usłyszeli, że mają ruszać dalej na Łuck. Po drodze zaatakował ich samolot. Cudem uniknęli śmierci, chowając się w przydrożnym rowie. Uradzili, że muszą schować się w lesie. Ale do lasu nie dotarli, bo panu Zygmuntowi pękła dętka w rowerze. - Ta dętka uratowała nam życie - pisze Zygmunt Kwiek. - Nie mieliśmy szans na dojście do lasu, więc schowaliśmy się w zagajniku. Z tego właśnie zagajnika oglądali później bombardowanie lasu. Kilka godzin później, kiedy przejeżdżali przez tamtą okolicę, zobaczyli makabryczny widok. Na drzewach wisiały szczątki ludzkie i zwierzęce a części rozbitych wozów rozrzucone były w promieniu kilkuset metrów. Okazało się, że w lesie schroniła się część polskiej jednostki wojskowej a bomby spadły na jej tabory."
"Z tych lat gniewnych", Wspomnienia Zbigniewa Kwieka http://www.gs24.pl/artykuly-archiwalne/art/5356196,historia-zygmunt-kwiek-byl-w-1939-roku-swiadkiem-hitlerowskosowieckiej-defilady-w-brzesciu-po-wojnie-kazano-mu-milczec,id,t.html?cookie=1

---------------------------------------------------------

   Do Kowla dojechaliśmy wczesnym rankiem. I tu pozostawały widoczne ślady bombardowań. Wyszliśmy szybko w kierunku wschodnim, byle dalej od dworca. Na przedmieściu - o dziwo! - funkcjonował otwarty sklep spożywczy. Właściciel bez trudności sprzedał nam jakieś pieczywo i kilka tabliczek czekolady. Poszliśmy dalej piaszczystą, polną drogą w kierunku stacji Steble. Już po godzinie pojawiły się pojedyncze niemieckie samoloty, lecąc nisko i ostrzeliwując drogę, pola i wsie. Nurkowaliśmy co chwila w krzaki, przez co marsz bardzo się wydłużał. Dopiero późnym popołudniem dotarliśmy wreszcie na miejsce -  małą, cichą stacyjkę, bardzo czystą i ładnie ukwieconą. Panował tu spokój, zebrała się mała grupka podróżnych a zawiadowca, grzeczny i uśmiechnięty, zapowiedział za kilka godzin pociąg towarowy do Sarn. Rzeczywiście, o zmierzchu nadjechał. Już bez żadnych komplikacji zawiózł nas do Rafałówki, gdzie wysiedliśmy w nocy na znajomy peron. Zamieszkaliśmy w żydowskim zajeździe. Byliśmy śmiertelnie zmęczeni, mimo to matka chciała usiąść na ganku i nasłuchiwać, czy nie jadą niemieckie czołgi. Jej nastrój stanowił miarę przerażenia, w jakim żyliśmy od kilku dni. Wyperswadowaliśmy jednak jej, że to nie ma sensu - po tych bezdrożach Niemcy nie są w stanie tak szybko tu dotrzeć. Następnego dnia ojciec zatelegrafował do Huty Stepańskiej i wkrótce przybył furmanką wuj Edward, aby zabrać nas do Siedliska. Po kilku kolejnych godzinach jazdy wpadliśmy w objęcia rodziny. W Siedlisku, jak i w całej okolicy, panowała cisza i spokój niemal "przedwojenny". Samoloty wroga tu nie docierały, nie kwaterowały też żadne jednostki wojska polskiego. Po obiedzie rozłożyliśmy się na kocach i leżakach w sadzie. Jedząc świeże owoce, słuchaliśmy nowin, których tu nie brakło, gdyż dziadkowie w Hucie mieli radio a wiadomości dochodziły również innymi drogami: z poczty, z posterunku policji. Tak więc wiadomo było, że Warszawa oblężona, walki toczą się pod Lwowem i broni się Twierdza brzeska. 

   W sobotę pojechaliśmy do dziadków, a w niedzielę przybyli również Bielawscy z Omelanki. I tu, około 10 rano uderzył w nas grom najsilniejszy od siedemnastu dni. Usłyszeliśmy w radio przemówienie Mołotowa z Moskwy. Wojska sowieckie wkraczają na wschodnie tereny Polski! Odczuliśmy w jednej chwili, jakby zamykało się nad nami wieko trumny. Jeszcze krążyły sprzeczne pogłoski: ktoś przyniósł wiadomość, że Sowieci idą na pomoc, przeciw Niemcom... Audycje radia moskiewskiego rozwiały jednakże te złudzenia. Powtarzano w nich z naciskiem, iż wojska sowieckie idą "wyzwalać" tereny zachodniej Białorusi i Ukrainy, nawoływano do likwidacji polskiej administracji. Już wieczorem w Hucie znikła policja i inne władze. Miejscowy sklepik wyprzedał resztki towarów, m. in. cały zapas wódki, którą wszyscy dorośli krewniacy wypili pospołu, z rozpaczy. Ojciec zwrócił mi uwagę, bym pozdejmował z klapy marynarki wszystkie odznaki: sportową, strzelecką i PW ostrzegając, że "bolszewicy zdejmą mi je ze skórą." Nie usłuchałem jednak; było mi wszystko jedno. Nie chciałem się pozbywać tych ostatnich, symbolicznych śladów, wiążących mnie z rozpadającą się ojczyzną. Nie chciałem wierzyć, że to koniec.

   Pomimo apokaliptycznych przepowiedni, głoszonych przez co bardziej nerwowe osoby, następne dni nie przyniosły żadnych groźnych wydarzeń. Do tego zapadłego kąta, w jakim się znaleźliśmy, nie dotarły żadne sowieckie oddziały; kilkakrotnie tylko przelatywały w pobliżu eskadry srebrzystych samolotów z czerwonymi gwiazdami. W Hucie zorganizowano posterunek milicji ukraińskiej, na którym zdałem trzy nasze maski przeciwgazowe, nieużyteczne, niepotrzebnie aż tutaj przywleczone przedmioty. Otrzymałem nagryzmolone z wielkim wysiłkiem pokwitowanie. Zamieszkaliśmy u dziadków. Nie mając nic lepszego do roboty, znalazłem gdzieś podręcznik do nauki języka angielskiego i codziennie wkuwałem przez kilka godzin. Przydało mi się to siedem lat później!

   Na terenach na wschód od Bogu sytuacja ulegała stabilizacji. Rozeszła się pogłoska o rychłym otwarciu szkół. Bardzo mnie to poruszyło. Dopiero bowiem w tych dramatycznych tygodniach, gdy dawna szkolna beztroska skończyła się bezpowrotnie, odczułem brak szkoły a nawet jej nieco kostycznej, surowej atmosfery. Czułem się wytrącony z normalnego trybu życia, pozbawiony swego miejsca w uporządkowanym świecie i przez to narażony na niebezpieczeństwa niewiadomego losu. Perspektywa powrotu do szkoły stwarzała złudzenie powrotu normalnego porządku.

   Gdy tylko uruchomiono ponownie komunikację kolejową, ojciec pojechał do Brześcia. Po kilku dniach otrzymaliśmy od niego list, że mieszkanie znalazł w porządku, tylko zginęło radio i mój rower, zabrane prawdopodobnie przez Niemców. Odwiedzili też ojca moi koledzy, między innymi "Henio - sierota". Dopiero wtedy dowiedzieliśmy się, że pani Klebekowa zmarła tragicznie z powodu ran. Ojciec powiadomił nas też, iż koledzy zapisali mnie do otwierającej się wkrótce szkoły średniej - odpowiednika dotychczasowego liceum. Nie było po co dłużej zwlekać i jednego z pierwszych dni października wuj odwiózł nas z powrotem na stację w Rafałówce. Tu dopiero pierwszy raz zobaczyłem sowieckich żołnierzy, czerwone flagi i transparenty. Z trudem sylabizowałem wypisane hasła. Na jednym widniał napis: "Da zdrastwujet rabocze-krestjanskaja krasnaja armia!" Słowo "krestjanskaja" skojarzyło mi się z "chrześcijańską" i na długo zabiło ćwieka w głowę.

Propagandowy plakat sowiecki 1939 r.

Inny sowiecki plakat z 1939 r., tym razem zamiast miłości - nienawiść.

Angielska karykatura jako komentarz do działań Stalina i Hitlera

   Podróż pamiętam jako uciążliwą. Nie mogliśmy jechać krótszą drogą, gdyż między Kowlem i Brześciem zniszczono mosty. Jechaliśmy więc przez Sarny i Łuniniec - dwie przesiadki i cała noc spędzona na stacji w tym ostatnim, wśród ogromnych tłumów, tak jak my wędrujących z miejsca na miejsce koczowników. Do Brześcia dotarliśmy dopiero późnym rankiem. Ze wzruszeniem powitałem tak bardzo znajomy widok dworca. Ale tuż po wyjściu na ulicę rzuciły mi się w oczy wielkie zniszczenia: leje po bombach, gruzy, nieład i brud w zadbanym dotychczas mieście. Leje znajdowały się również wokół naszej kamienicy, która cudem ocalała. W mieszkaniu panował już jednak porządek i ... niespodzianka: zastaliśmy dwie rodziny uciekinierów z Warszawy, które ojciec przygarnął z dobrego serca, bo koczowały gdzieś na stacji w opłakanych warunkach. Zrobiło się ciasno, gdyż razem było nas dziewięć osób, w tym wiecznie kwilące niemowlę. Spaliśmy pokotem na podłodze, lada jakie posiłki spożywaliśmy kolejno. Trudno było poruszać się wśród festonów schnących pieluszek. Toteż większą część dnia spędzałem poza domem. Odwiedziłem wszystkich kolegów, którzy powitali mnie z entuzjazmem. Okazało się, iż przebywali w mieście w czasie krótkotrwałej okupacji niemieckiej. Opowiadali o trzydniowej obronie Twierdzy, dzielnie odpierającej ataki przeważających sił wroga oraz o sowiecko - niemieckiej defiladzie, jaka miała miejsce 22 września.

----------------------------------------------------------

22 września doszło w Brześciu do sytuacji bez precedensu. Tu dwóch okupantów podało sobie rękę nad trupem Polski, oficjalnie pieczętując jej czwarty rozbiór. Symbolem tego była wspólna defilada Niemców i Rosjan. Wśród obserwatorów był także Zygmunt Kwiek. Dlatego później tak trudno było mu uwierzyć w bezinteresowną walkę Armii Czerwonej o naszą wolność. - Defiladę zorganizowano na ulicy Unii Lubelskiej przed budynkiem, w którym jeszcze kilka dni wcześniej mieściły się władze województwa poleskiego - pisze. Przed wejściem ustawiono trybunę, na której stali dowódcy wojsk niemieckich i sowieckich, z generałem Heinzem Guderianem i kombrygiem Siemionem Kriwoszeinem na czele. Niemcy prezentowali się olśniewająco. W pełnej gali, z wypucowanymi butami i błyszczącymi medalami. Rosjanie wyglądali przy nich jak ubodzy krewni. Bluzy od mundurów wisiały na nich jak worki po kartoflach. Nie mieli naramienników z dystynkcjami. Przed trybuną jechały niemieckie czołgi, broń przeciwpancerna, wozy z piechotą. Przejechał nawet zmotoryzowany szpital polowy! Na koniec, na niskim pułapie, przeleciały myśliwce i bombowce. - Rosjanie zaprezentowali się dużo skromniej - wspomina Zygmunt Kwiek. - Przejechały tylko cztery czołgi oraz kilka samochodów z żołnierzami. Czołgów miało być więcej, ale zepsuły się w drodze do Brześcia. Stało ich tam aż siedemnaście! Autor wspomnień widział na samochodach zapasy benzyny przewożone w drewnianych beczkach. Z okazji defilady Niemcy wypuścili na wolność obrońców twierdzy brzeskiej. Wszyscy zostali szybko aresztowani przez Rosjan. W Brześciu do niewoli dostało się wtedy prawie dwa i pół tysiąca polskich oficerów i podoficerów oraz 34 tysiące szeregowców.
"Z tych lat gniewnych", Wspomnienia Zbigniewa Kwieka Czytaj więcej: http://www.gs24.pl/artykuly-archiwalne/art/5356196,historia-zygmunt-kwiek-byl-w-1939-roku-swiadkiem-hitlerowskosowieckiej-defilady-w-brzesciu-po-wojnie-kazano-mu-milczec,id,t.html?cookie=1
--------------------------------------------------------
   W mieście rzucało się w oczy mnóstwo obcych twarzy i mundurów oraz wielkie ilości samochodów ciężarowych, niespotykanych przed wojną. W powietrzu czułem swąd spalin, do których nie byłem przyzwyczajony. To wszystko sprawiło, że znajome kąty wydały mi się obce i nieprzytulne. Czułem się, jak w innym, nieprzyjaznym kraju, znikło towarzyszące stale dawniej poczucie swobody i bezpieczeństwa. Nie byłem już "u siebie." Zrozumiałem, że bezpowrotnie zamknął się dotychczasowy rozdział mego życia, że nadchodzi czas trudnych zmagań z losem a przyszłość wygląda niejasno i niepewnie.

KONIEC TOMU II

CDN

(37) Pierwsze wojenne dni

   Pisałem już, że w dniu mobilizacji zgłosiłem się jako ochotnik do służby pomocniczej, ponieważ mój rocznik nie podlegał wcieleniu. Otrzymałem przydział do jednej z drużyn pełniących służbę na posterunku obserwacyjnym obrony przeciwlotniczej, znajdującym się na Wieży Ciśnień w Twierdzy, nad bramą Saperską. Czworokątna wieża stała nad samym Bugiem. Z jej płaskiego szczytu rozciągał się rozległy widok na Twierdzę, miasto i okolice.

---------------------------------------------------------

Cytadela miała cztery bramy którymi wychodziło się na Umocnienia: Kobryńskie,Wołyńskie i Terespolskie. Nazwy bram ulegały zmianom w poszczególnych okresach.Te okresy to: carski, polski i radziecki. Brama prowadząca z cytadeli na Umocnienie Terespolskie nazywała się odpowiednio: Brama Terespolska, Brama Saperska 1919-1939 i ponownie Brama Terespolska. W czasach carskich (1830-1915) brama była dwupiętrowa,w okresie polskim dobudowano jeszcze trzy piętra.

(http://prochowniaterespol.blogspot.com/2012/11/mosty-na-bugu-i-brama-terespolska.html)

-------------------------------------------------------- 

Brama Saperska (Terespolska) 1939 r. (http://twierdza.org/budowa/cytadela)

Brama Terespolska, stan obecny. (http://prochowniaterespol.blogspot.com/2012/11/mosty-na-bugu-i-brama-terespolska.html)

   Nasza zmiana liczyła czterech chłopców w moim wieku (ok. 17 lat). Okres służby wynosił 12 godzin, po czym mieliśmy 24 godziny wolne. Pełniliśmy dyżury kolejno po 2 godziny. Nasz punkt obserwacyjny, spełniający rolę dzisiejszej stacji radiolokacyjnej, wyposażono prawdziwie po spartańsku: w lunetę i telefon, co było wymowną ilustracją ówczesnych możliwości. Przez lunetę obserwowało się horyzont a po zauważeniu jakichś samolotów zawiadamiało telefonicznie centralę, która uruchamiała syrenę alarmową i przekazywała meldunek do baterii przeciwlotniczych, rozmieszczonych wokół miasta. Na szczęście samoloty były dość powolne, choć i tak zwykle wycie syren rozlegało się niemal równocześnie z odgłosem wybuchów pierwszych bomb. Sam miałem możliwość sprawdzić w praktyce, że między dostrzeżeniem samolotów w odległości stanowiącej granicę rozdzielczą lunety a ich pojawieniem się nad miastem, upływało najwyżej pięć minut, to znaczy, że można było dojrzeć nieprzyjaciela w chwili, gdy znajdował się około 20 km od punktu obserwacyjnego. A przecież rzadko udawało się spostrzec nadlatujący samolot w momencie, gdy wyglądał jak maleńka kropka na niebie i wcale nie było pewne, czy to ptak lub nawet drobina kurzu w powietrzu. 

   Sam tekst meldunku opracowano tak, aby był możliwie krótki, prosty a zarazem wyczerpujący. Należało podać:
1. czy samolot widać, czy tylko słychać,
2. ilość maszyn,
3. własne czy nieprzyjacielskie (najczęściej podawaliśmy "nierozpoznane"),
4. nadlatują czy przeleciały,
5. kierunek lotu.

   W ciągu dnia, przy pogodnym niebie, było jeszcze pół biedy. Ale w nocy możliwości obserwacji wzrokowej sprowadzały się praktycznie do zera i pozostawał tylko nasłuch, co wcale nie było łatwe, gdyż cały czas dominował hałas wywołany turkotem nieustannie przejeżdżających w pobliżu wozów konnych, rżeniem koni, nawoływaniem ludzi, gwizdem lokomotyw i innymi odgłosami, charakterystycznymi dla niespokojnych wojennych nocy. Szczęściem, ówczesna technika nie pozwalała jeszcze na naloty przy bardzo ograniczonej widoczności. W każdym razie w nocy nigdy nie było powodów do alarmu.

   W ogóle kilka pierwszych dni upłynęło raczej w spokoju, mogliśmy więc dyżury na dachu Wieży wykorzystywać do opalania się i oglądania z tak dużej wysokości niecodziennego widoku naszego miasta. Dodać trzeba, że nie byliśmy umundurowani ani uzbrojeni. Jedynym wyposażeniem wojskowym jakie otrzymaliśmy, były maski przeciwgazowe. Takie same maski dla siebie i matki otrzymał ojciec. Nosiliśmy je przy sobie w czasie alarmów, ale nigdy nie mieliśmy okazji ich wykorzystać. 

   W wolnych chwilach pomagałem w domu przy naklejaniu pasków papieru na szyby. Większość okien w mieście przystrojono tymi paskami, naklejonymi na ukos, po przekątnej. Zdania były podzielone co do skuteczności tego środka ochronnego. Niektórzy uważali, że stanowi on dostateczne zabezpieczenie przed wypadnięciem szyb w czasie bombardowania. Inni śmiali się, uważając to za niepoważną zabawę. Prawda leżała, jak zwykle, pośrodku. Papier nie stanowił oczywiście zabezpieczenia przed rozbiciem szyb skutkiem podmuchu, ale w dużym stopniu chronił osoby znajdujące się w pobliżu okna przed poranieniem odpryskami szkła. Wielu stosowało się do tego zalecenia i widok szyb zaklejonych na krzyż papierem stał się typowym obrazkiem pierwszego okresu wojny.

   Radio często podawało komunikaty dla obrony przeciwlotniczej. Brzmiało to następująco: "Uwaga! Uwaga! Nadchodzi! Pięć koma osiem, sześć koma cztery!"  "Uwaga! Uwaga! Przeszedł!" Szczególnie denerwowaliśmy się przy słowie "nadchodzi". Komunikat dotyczył różnych stron kraju, ale nam się wydawało, iż mowa właśnie o naszym mieście.

   Pierwsze dni, jak wspomniałem, upłynęły dość spokojnie.Kilka razy pojawiły się niemieckie samoloty, zawsze jednak poza granicami miasta. Słychać było detonacje bomb i wystrzały artylerii, ponieważ jednak szkód w mieście nie było, ludzie przyzwyczaili się i nie zbiegali do prowizorycznych schronów, wykopanych na bulwarach, skwerach i w podwórzach. Sklepy pozostawały otwarte, wszystkie instytucje funkcjonowały normalnie. Początkowo nie brakowało też towarów. Dopiero około 6 września zaczęły się trudności z tłuszczem, mięsem i wyrobami tytoniowymi. W wolnych chwilach spacerowaliśmy po deptaku, jak za pokojowych czasów, nie obawiając się już surowych, szkolnych rygorów. Niektórzy koledzy, nie mając obowiązków w służbie pomocniczej, nadal plażowali nad Muchawcem. Tylko wieczorem ciemności na ulicach przypominały, iż żyjemy w wyjątkowym okresie. Zarządzenia o zaciemnieniu skrupulatnie przestrzegano i wszyscy pilnowali się nawzajem, aby w zasłoniętych czarnym papierem oknach nie błysnęła żadna szpara.

   Drogę na dyżur w Twierdzy i z powrotem odbywałem kolejką wąskotorową, kursującą normalnie, chociaż wieczorami zaciemnioną. Poczciwa brzeska ciuchcia! W tych ostatnich dniach swego pracowitego żywota również ona miała swój udział w wojennej krzątaninie. Najhardziej dramatyczne chwile przeżywali jej pasażerowie podczas nalotów. Mała lokomotywka doznawała wówczas przypływu niespotykanej energii i pędziła, kołysząc się na obie strony, co sił w kołach a za nią równie niebezpiecznie chwiały się wagoniki aby czym prędzej wjechać na odcinek toru niknący pod rozłożystymi kasztanami, dającymi jaką taką osłonę przed obserwacją lotnika. Kolejka była czynna niemal do ostatnich chwil przed oblężeniem Twierdzy. Później władze sowieckie, które po 17 września przejęły miasto i Twierdzę, już jej nie uruchomiły. Poszła zapewne na złom, gdyż taki jest nieubłagany los staroci. Przetrwała carat, ale zmarła wraz z II Rzecząpospolitą.
   W poniedziałek wieczorem, czwartego dnia wojny, usłyszeliśmy przez radio komunikat, który ostatecznie zmroził początkowe optymistyczna nastroje: "W dniu dzisiejszym, po zaciekłych walkach obronnych, nasze wojska musiały opuścić Katowice, Częstochowę i Bydgoszcz." Byłem zaszokowany - więc walki nie toczą się już na granicy? W rękach Niemców znajdują się te znane wszystkim miasta?! Wydawało się to wówczas wielką hańbą, a przecież było tylko preludium do potoku hiobowych wieści, jakie miały odtąd uderzać w nas niczym grom, niwecząc w coraz szybszym tempie nadzieję na skuteczny opór.
   Nie wiedzieliśmy nic o tym, co działo się na terenach zajmowanych przez Niemców. Dopiero w wiele lat później uświadomiłem sobie ten niezwykle tragiczny paradoks: w dniach, gdy na Pomorzu szalał hitlerowski terror, gdy w Bydgoszczy trwały od 5 września masowe egzekucje Polaków a w Katowicach Niemcy mordowali harcerzy, my w Brześciu spacerowaliśmy po spokojnych ulicach miasta, które ledwie otarło się o wojnę i wciąż jeszcze czuło się bezpieczne...
   Tego samego dnia inny komunikat radiowy poderwał nas i wlał w dusze chwilową otuchę: "Żołnierze! Słuchajcie i powtórzcie innym! Wojska alianckie przekroczyły granicę Niemiec i rozpoczęły ofensywę na szerokim froncie. Miasta niemieckie są bombardowane. Niemcy muszą prowadzić wojnę na dwa fronty!" Tę kłamliwą wiadomość przyjęliśmy z pełnym zaufaniem wierząc, że wreszcie nadchodzi oczekiwana pomoc. Skąd mogliśmy wiedzieć, iż tak szeroko reklamowana "ofensywa" sprowadzała się do działań patroli a zamiast bomb, nieliczne francuskie samoloty zrzucały na Niemcy... ulotki.
   Wkrótce komunikaty z frontu stawały się coraz bardziej lakoniczne i niejasne. Nie podawano już, ile i jakie miejscowości oddano nieprzyjacielowi, ani też, którędy przebiega linia frontu. Niepokój wśród nas narastał coraz większy.
   Piątego lub szóstego dnia wojny, gdy pełniłem dyżur na wieży, rozpętała się nagle gwałtowna strzelanina ze wszystkich luf armat i karabinów maszynowych.  Zaskoczony, gorączkowo kontrolowałem niebo, nie stwierdziłem jednak obecności żadnych wrogich samolotów. Dopiero po dłuższej chwili przemknął tuż nad dachami i nad drzewami mały samolocik, pomalowany na jasny kolor, z wysiłkiem przeskoczył Bug i wylądował gdzieś na ściernisku pod Terespolem. Jak się okazało, był to polski samolot łącznikowy, zapewne przybywający z wiadomością o rychłym przyjeździe do Brześcia naczelnego dowództwa z Rydzem - Śmigłym, które istotnie wkrótce przybyło i przez kilka dnia przebywało w naszym mieście, przed dalszą ucieczką na wschód. Tak więc samolot został ostrzelany przez własną artylerię, chociaż leciał nisko i działo się to w biały dzień. Cóż, nic dziwnego - był to pierwszy i jedyny chyba samolot polski nad Brześciem w ciągu całego września. Artyleria miała prawo mieć wątpliwości...

Stanowisko artylerii przeciwlotniczej w Brześciu (http://twierdza.org/wydarzenia/twierdza-brzeska-w-historii/62-obrona-1939)

   Siódmego września i ja wreszcie miałem okazję włączenia się aktywnie do drugiej wojny światowej. Dzień był, jak zwykle słoneczny, ciepły i bezchmurny. Pełniłem dyżur około czwartej po południu i wyjątkowy spokój rozleniwił mnie tak dalece, że postanowiłem raz tylko, dla spokoju sumienia, przejechać lornetą horyzont a później położyć się w słońcu na ostatnie pół godziny, jakie pozostawało do końca warty. "Jechałem" więc lornetą powoli po zachodnim nieboskłonie, przesuwając się stopniowo ku północy. W pewnym momencie zamajaczyło mi kilka drgających i zamazanych kropek. Zwróciłem na nie uwagę, gdyż ustawione były równo w jednym rzędzie. Przyjrzałem się im dokładniej i policzyłem: sześć. Klucz dzikich kaczek lub żurawi? W ostatnich dniach dość często widywaliśmy ptactwo odlatujące na południe, jak gdyby i one, przerażone srożącą się coraz bardziej wojną, usiłowało uciec do spokojniejszych krain. Po chwili jednak nabrałem pewności: sześć kropek powiększało się, lecąc w niezmiennym, wyrównanym szyku. To była eskadra samolotów! Inne punkty obserwacyjne widocznie jej jeszcze nie dostrzegły, gdyż syreny alarmowe milczały. Chwyciłem za słuchawkę i zawołałem, jąkając się z wrażenia" "Wieża Ciśnień, nadaję meldunek: widzę - sześć - nierozpoznane - nadlatują - kierunek 18." Odłożyłem słuchawkę i znów popatrzyłem przez lunetę: były już bardzo wyraźne, jakkolwiek nie dało się jeszcze odróżnić sylwetek. Jednak uporczywy ruch na południo-wschód nie nasuwał wątpliwości. Z niepokojem nadsłuchiwałem, ale syreny milczały. Czyżby zbagatelizowano moją wiadomość? Centrala otrzymywała podobno wiele fałszywych meldunków, będących wynikiem popełnionych w zapale omyłek. Nagle zawyła przeraźliwie syrena Twierdzy, w parę sekund później odpowiedziały jej w różnej tonacji syreny miejskie i kolejowe. Odetchnąłem - spełniłem obowiązek. Brześć został ostrzeżony. Spokojnie już teraz obserwowałem: samoloty widać było gołym okiem. Wciąż leciały w tym samym szyku i na tej samej wysokości, jakby lekceważąc sobie potężny zespół fortyfikacji zapchany wojskiem. Ale już zaczęły ujadać działa przeciwlotnicze a na niebie, wokół eskadry, pojawiły się ciemne obłoczki wybuchów szrapneli. Minęło kilkadziesiąt sekund... gdy aparaty znajdowały się kilkaset metrów od mostu kolejowego na Bugu - stało się! Za jednym z nich wykwitł nagle czarny warkocz dymu, potem płomień... Podbiegłem do włazu i zawołałem: "Chodźcie! Chodźcie prędzej!" Koledzy z grupy wybiegli na dach i oniemieli z wrażenia, podobnie jak ja. Kłęby dymu gęstniały, pilot usiłował rozpaczliwym rzutem maszyny w dół ugasić pożar, lecz nadaremnie. Następnie samolot wyrównał, zakręcił w stronę Terespola i wkrótce runął na ziemię, wśród huku eksplozji i w ogromnej chmurze dymu. Zaczęliśmy bić brawo i krzyczeć z radości. Ludzie pod wieżą, którzy nie mogli dostrzec dramatycznego zakończenia, widząc nasz entuzjazm, również zaczęli skakać i wydawać radosne okrzyki. Pozostała piątka zawróciła i zrzuciwszy bomby nad stacją w Małaszewiczach, znikła na zachodzie.
   Był to już jednak ostatni radosny akcent w tej wrześniowej wojnie. Odtąd dramatyczne wypadki prześcigały się, potęgując poczucie bezsiły, przerażenie i szok wywołany tak błyskawiczną klęską. Dla nas kulminacyjny punkt dramatu wojennego nastąpił 9 września. Siedzieliśmy właśnie w domu przy obiedzie we czwórkę, gdyż przed paru godzinami przyjechał motocyklem wraz z falą uchodźców z zachodu dawny znajomy ojca, pozostawiając pod Warszawą najbliższą rodzinę. Nagły huk i wstrząs - znacznie silniejsze niż jakiekolwiek dotychczasowe - poderwały nas od stołu. Nikt nie wymówił ani słowa; w ciągu kilku sekund znaleźliśmy się na dole, u wejścia z klatki schodowej do bramy. Nastała chwila ciszy. Wybiegłem na podwórze i spojrzałem w górę. Wysoko, bardzo wysoko, krążyły samoloty. Artyleria biła co sił, ale one były bezpieczne - na tej wysokości nasze działa nie mogły ich dosięgnąć. Ojciec błyskawicznie otworzył składzik opałowy, w którym był zamknięty motocykl gościa. Ten niemal bez słowa chwycił go i wyjechał na ulicę.

   Znów rozległy się silne detonacje, zadrżało powietrze. Wróciliśmy na klatkę schodową, wydającą się - słusznie czy nie - jedynym schronieniem. W każdym razie zabezpieczała przed odłamkami. Po chwili nastąpiło piekło. Nieustający huk mieszał się z przeraźliwym gwizdem spadających bomb. Ziemia i dom drżały konwulsyjnie, tumany pyłu ze spadającego tynku wypełniły klatkę schodową, dusiły w gardle. Patrzyłem z przerażeniem na dorosłych, którzy jakkolwiek bardziej spokojni, byli bladzi i zrezygnowani. Chciało mi się płakać ze strachu. Miałem wrażenie, że każdy gwizd to bomba spadająca na nasz dom, który za chwilę runie, grzebiąc nas pod tonami gruzu. W pewnej chwili nastąpił tak silny wybuch, iż całkiem nas ogłuszył. Ściany zarysowały się, poleciało szkło a rama okienna nad drzwiami, wyrwana podmuchem, spadła któremuś z nas na głowę. Straszliwy pęd powietrza pchnął do bramy chmurę pyłu. Zrobiło się ciemno. Usłyszałem przeraźliwe, spazmatyczne okrzyki. Ktoś wołał z przeciwnej strony bramy: "Gaz! Gaz!" Nie bacząc na nic, wybiegliśmy. Na podwórzu stał słup dymu a ogromny lej powstał w miejscu, gdzie wznosiły się wcześniej przybudówki i ubikacje. Pobiegliśmy ulicą Długą, potem Mickiewicza, uciekając, zszokowani, jak najdalej od miejsca wybuchu. Odłączyłem się od rodziców i pobiegłem ulicą Sobieskiego na południe. Zatrzymałem się gdzieś w okolicy Kościuszki. Tu było spokojniej, odgłosy detonacji dobiegały z dala. Zdyszany przysiadłem na balustradzie mostku i z trudem doszedłem do siebie. Tak przesiedziałem do końca nalotu, który trwał jeszcze około pół godziny. Dopiero gdy ujrzałem wracających z południowych dzielnic ludzi, którzy tam wcześniej uciekli, powlokłem się w kierunku domu.
   Nasza kamienica stała, na szczęście, chociaż poprzednio byliśmy pewni, że rozlatuje się na kawałki. Na ulicy, w bramie i na podwórzu panował niesamowity nieład: gruz, cegły, wszelkiego rodzaju śmiecie, wszędzie mnóstwo szkła. W mieszkaniu pełno pyłu, przedmioty pospadały ze ścian, okna zostały wyrwane a szkło pokrywało całą podłogę, nieprzyjemnie chrzęszcząc pod stopami. Rodzice już wrócili, gorączkowo pakując do walizek garderobę i pościel. Zapadał zmierzch. Wzięliśmy do ręki bagaże i opuściliśmy dom, aby udać się do spokojniejszej dzielnicy, nad Muchawcem. Poszliśmy do znajomej, pani Karolakowej, której mąż został zmobilizowany. Przyjęła nas gościnnie, sama przerażona i zapłakana. Zostawiwszy rodziców, udałem się ulicą Jagiellońską na przystanek kolejki, żeby pojechać na nocny dyżur do Twierdzy.

(36) Wrzesień - wojna!

   Pierwszego września, wkrótce po piątej rano, zbudził nas kilkakrotny huk, przytłumiony, ale dość silny, gdyż ziemia i cały dom lekko zadrżały. Nie wywołało to na nas większego wrażenia. W ostatnich tygodniach przeprowadzano próbne alarmy przeciwlotnicze, przy czym artyleria grzmociła na potęgę. Przewróciliśmy się więc w łóżkach na drugi bok, klnąc z cicha pod nosem, że tak wczesną porę wybrano sobie tym razem na ćwiczenia.

   Wstałem po godzinie szóstej i przed śniadaniem poszedłem na plac gimnazjalny, aby pogłębić schron przeciwlotniczy, który od kilku dni kopaliśmy na miejscu dawnej skoczni, w rogu dziedzińca. Machałem pracowicie łopatą blisko godzinę. Około ósmej przelazłem przez dziurę w ogrodzeniu, aby udać się na śniadanie. Gdy przechodziłem przez ulicę, usłyszałem głos matki. Stała na balkonie i wyraźnie poruszona, zawołała: "Wojna! Właśnie był komunikat przez radio!" I dodała: "Podobno rano bombardowano lotnisko w Małaszewiczach."

   Mimo woli rozejrzałem się dokoła z niedowierzaniem. Był cichy poranek późnego lata. Niebo pogodne, trochę zamglone, ludzie szli ulicą zwykłym krokiem, w dali turkotał wóz, dymy wznosiły się spokojnie z kominów. Jakoś nie tak wyobrażałem sobie tę dramatyczną chwilę, chociaż rozumiałem, że znajdujemy się na głębokich tyłach, daleko od linii frontu.

   A przecież wybuch wojny nie był tak wielkim zaskoczeniem. Mówiono o niej od wielu miesięcy. W marcu miałem swój niewielki udział w próbnej mobilizacji. Potem wszystko wróciło do stanu normalnego, ale gazety wciąż przedstawiały niepokojące wiadomości i groźne przepowiednie. Napięcie utrzymywało się, jednak wyczuwali je głównie dorośli. My, nastolatki, mieliśmy mnóstwo naszych własnych, ważnych spraw. Najpierw był koniec roku szkolnego i związany z tym wysiłek oraz zdenerwowanie. Potem wakacje - pełne odprężenie i chęć doznania jak największej ilości przyjemnych wrażeń. Tych nie brakowało; stawałem się coraz bardziej samodzielny, coraz odważniej i coraz pewniejszym krokiem wkraczałem w życie. Gazet prawie nie czytałem, ważniejsze wydawały się rower i kajak. Wycieczki, nowe znajomości, flirty, żarty w gronie kolegów, odurzenie nadmiarem wolnego czasu, który trzeba było jak najpełniej wykorzystać - wszystko to nie zostawiało miejsca na ponure rozmyślania o niepewnej przyszłości. Temat wojny niekiedy pojawiał się w rozmowach z kolegami, lecz traktowało się go lekko, jak sprawy szkolne, bądź jak jakieś odległe wydarzenia, które nas osobiście nie bardzo dotyczyły. Nie ogarniał nas nigdy najmniejszy niepokój. Winna temu była i beztroska młodości i uporczywa propaganda siły państwa i wojska, w którą wierzyliśmy bez zastrzeżeń. Malownicze defilady napełniały dumą i podziwem. 

   Sprężysty krok głębokich szeregów piechoty, dźwięczny tupot niezliczonych końskich kopyt i furkot chorągiewek przy lancach, głuche dudnienie dział, wreszcie przeraźliwy zgrzyt i chrzęst gąsienic małych tankietek, zmuszający do zatykania uszu - wszystko w takt dziarskich i melodyjnych marszów, granych przez dobre orkiestry wojskowe, umacniało w nas przeświadczenie, że ktokolwiek by się na Polskę porwał, odejdzie z guzem. Kult szarży pod Samosierrą i Wiedniem, czy też zwycięskich ataków piechoty pod Radzyminem, wpajała w nas szkoła, literatura i otoczenie. Nie mieliśmy najmniejszego pojęcia o potędze Niemiec, ich technice i nowoczesnym wyposażeniu. Przeciwnie, byliśmy głęboko przekonani, iż to my właśnie mamy nowoczesną, liczną i doskonale uzbrojoną armię, a Niemcy blefują, budując czołgi opancerzone tekturą. O naszych samochodach bojowych wprawdzie mało słyszeliśmy, za to głośno było o sportowych wyczynach Żwirki i Wigury, Bajana i Hynka. Jeżeli mieliśmy takich lotników - rozumowaliśmy - to musiało być i odpowiednie lotnictwo. Zresztą perspektywą nalotów bombowych mało się przejmowaliśmy; o wiele więcej grozy budziła możliwość użycia gazów. Wydawała się ona całkiem realną. Doświadczenia pierwszej wojny światowej, intensywne szkolenie w przysposobieniu wojskowym, cała szeptana i oficjalna propaganda kazały wierzyć, że takie zagrożenie jest możliwe. Ale i to niebezpieczeństwo jakoś nie wywoływało w nas bojaźni: przecież przed skutkami zagazowania chronią ponoć nawet tak podręczne środki, jak szmatka przepojona moczem...

 

Marszałek Rydz -  Śmigły

   Nade wszystko jednak nasza pewność siebie wypływała z faktu najgłębszego przekonania o niezniszczalności polskiej państwowości, w której urodziliśmy się, a więc która istniała dla nas "od zawsze". Nie nurtowały nas lęki i przeczucia rozbiorowego pokolenia. Byliśmy przeświadczeni, iż Polska została powołana do życia z woli państw sprzymierzonych przy czynnym udziale oręża Legionów i nikt nie może się temu przeciwstawić. Mit ten, jak wiele innych, wrósł głęboko w świadomość i nawet jaskrawe fakty świadczące o jego fikcji, nie mogły podważyć naszej wiary i zaufania.

   Tak więc wkroczyliśmy w wojnę przepojeni optymistyczną determinacją i ten stan ducha trwał a nawet umacniał się przez pierwsze dni września. Chciwie słuchaliśmy wieści z frontu, jakimi prasa i radio początkowo dość obficie nas częstowały. Były to informacje krzepiące i całkowicie odpowiadały naszym pragnieniom i oczekiwaniom: "Na wszystkich odcinkach trwają zacięte walki, ataki wroga zostały odparte." "Nieprzyjaciel ponosi ciężkie straty." "W rejonie Częstochowy zniszczono 70 czołgów." "Garnizon Westerplatte broni się." "Oddziały naszej kawalerii wkroczyły do Prus Wschodnich." Dobrego samopoczucia nie psuło niemieckie lotnictwo, gdyż nalotów na miasto w tych dniach nie było. Prawdziwy entuzjazm ogarnął wszystkich trzeciego września, w niedzielę po południu, gdy błyskawicznie rozeszła się wiadomość o przystąpieniu do wojny Francji i Wielkiej Brytanii. Ludzie, dotychczas poważni, choć spokojni, śmiali się odprężeni, żywo dyskutowali i rozprawiali. Tego przecież oczekiwaliśmy z niecierpliwością! Wydawało się pewne, że w ślad za wypowiedzeniem wojny ruszą wojska a przerażeni hitlerowcy, schwytani w polsko - alianckie kleszcze, zaczną gorzko żałować całej awantury. Tak, trzeciego września jeszcze wierzyliśmy w nasze czołgi i samoloty, w politykę Becka i strategię Rydza - Śmigłego.

  

(35) Sierpień 1939

   Odgłosy nadciągającej burzy dudniły coraz groźniej, powodując niemałe zamieszanie na tych odległych kresach Rzeczypospolitej. Któregoś dnia stryj wrócił z banku podniecony i już w progu zawołał: "Niemcy prą na Sowiety przez Czechosłowację i Rumunię. Będzie nowa wojna!" Ciekawe, że ani on ani nikt z nas nie uświadomił sobie całego nonsensu tego osobliwego pochodu po karpackich wierchach. Wciąż byliśmy pewni, iż nas nikt nie zaczepi i wojna może toczyć się dokoła, tylko nie u nas... Tego samego dnia wyszło zalecenie, aby robić "zapasy wojenne". Wyszliśmy więc po południu do miasta, zakupując mąkę, kaszę, cukier, tłuszcz, a nade wszystko smakowite wędliny, które kupcy chętnie upłynniali, z uznaniem witając ten ożywczy ruch w interesie. Zaraz po powrocie do domu zaczęliśmy próbować "wojennych" kiełbas i szynek tak sumiennie, że niewiele z tego pozostało na następny dzień...

   20 sierpnia, w niedzielę rano, wyjechałem z powrotem do Brześcia. Tym razem wschodni wiatr był mi sprzymierzeńcem. Przejeżdżając niedaleko dworu, wspominałem jego gościnność. Któż mógł wówczas przewidzieć, iż po trzech tygodniach folwark przestanie istnieć... Co się stało z tą ziemiańską rodziną? Wątpię, aby zdążyli uciec. Jeśli przeżyli, pojechali zapewne rąbać syberyjską tajgę...

   Mając wiatr w plecy, gładko przejechałem 170 kilometrów i po południu byłem już w domu. Natychmiast przebrałem się i ruszyłem "na gaz", to znaczy na ulicę 3-go Maja, gdzie od razu spotkałem kolegów. Włóczyłem się z nimi do wieczora, zwyczajem ówczesnym z marynarką narzuconą na ramiona (było gorąco a bon ton nie pozwalał paradować w samej koszuli).

   Pogoda wciąż dopisywała, więc ostatnie dni lata spędzaliśmy nad Muchawcem, koło jazu. Szczególnie wiele przyjemności dostarczała kąpiel w kaskadzie wodnej, działającej na rozgrzaną skórę jak masaż. Nastrój panował radosny i beztroski. Spoważnieliśmy, gdy ogłoszono bezterminowe przesunięcie początku roku szkolnego. Było to wydarzenie niezwykłe i świadczyło, że sytuacja jest już naprawdę podbramkowa. Nie mogę jednak powiedzieć, aby to wydarzenie szczególnie nas zmartwiło.

Muchawiec

   30 sierpnia, po południu, błyskawicznie rozeszła się wieść o powszechnej mobilizacji. Pobiegłem na róg ulicy, gdzie przed rozklejonym urzędowym afiszem zgromadził się tłum. Mojego rocznika nie objęto poborem, natomiast ktoś zawiadomił, że junacy z PW mają za godzinę zbiórkę przy komendzie miejskiej, koło strzelnicy. Oczywiście, natychmiast tam poszedłem. Na miejscu spotkałem sporą gromadkę kolegów. Ustawiliśmy się w dwuszeregu, ja, jak zwykle, na prawym skrzydle. Stojąc w postawie zasadniczej ujrzałem nagle przed nami, nieco z boku, dyrektora Nanowskiego. Patrzył ze zwykłym grymasem, który równie dobrze mógł oznaczać uśmiech jak i dezaprobatę. Poczułem się trochę nieswojo - byłem przecież w moim "cywilnym", jasnym garniturze. Dyscyplina szkolna wciąż jeszcze działała... Ale dyrektor, podobnie jak i wszyscy dorośli, miał już wówczas znacznie poważniejsze zmartwienia.

(34) Rok 1939

   Tym razem do wojny nie doszło, sytuacja się uspokoiła a my rozpoczęliśmy decydujący, czwarty okres roku szkolnego. Miałem więc roboty po uszy, cisnąłem też moich uczniów, by jakoś dobrnęli do zwycięskiego końca, to znaczy bez dwójki na świadectwie. Nie pamiętam już, czy mi to się udało, w każdym razie za zarobione pieniądze uszyłem sobie od dawna wymarzone, "cywilne" ubranie z beżowego samodziału. Wisiało na mnie jak worek, ale byłem z niego zadowolony, gdyż wreszcie mogłem (na wakacjach, oczywiście) zrzucić mundur szkolny, który już nie pasował do wewnętrznie odczuwanej dojrzałości.

   Trzeciego maja odbyła się w Brześciu ostatnia przedwojenna wojskowa defilada, w której również brałem udział w szeregach przysposobienia. Rano wszystkie jednostki uczestniczyły w mszy polowej na placu apelowym 82 pułku piechoty, po czym wojska wyciągnęły się na przestrzeni kilku kilometrów, przygotowując uroczysty przemarsz. Długo czekaliśmy na naszą kolej, zmarznięci i zmęczeni. Wreszcie ruszyliśmy. Całe znużenie przeszło nagle, gdy wkroczyliśmy na ul. Unii Lubelskiej, obstawioną gęstym szpalerem publiczności. Szliśmy dziarsko, z bronią na ramieniu, chcąc się zaprezentować jak najbardziej okazale. W miarę podchodzenia do trybuny honorowej szpalery gęstniały, tu i ówdzie rozbrzmiewały okrzyki. Bęben orkiestry ustawionej na przeciw trybuny grzmiał coraz donioślej, grano marsza 82 pp, my wypinaliśmy dumnie piersi, gdyż wiele dziewczyn patrzyło na nas z ciekawością. Przed trybuną zapomnieliśmy jednak o dziewczynach, bo oto spoglądał na nas łaskawie sam generał a z nim mnóstwo oficerów i notabli naszego miasta. Biliśmy w bruk obcasami z taką siłą, że niejedna wątła zelówka pękła i szewcy mieli potem wiele roboty. Odnieśliśmy jednak sukces, gdyż porucznik Medyna pochwalił nas i stwierdził, iż dowództwo było zadowolone. Bicie kopytami stanowiło, zdaje się, najlepszy sprawdzian gotowości bojowej w owych czasach.

   Minęły ostatnie klasówki, byliśmy odprężeni. Wróciła chęć do zabawy. Okazji nie brakło. Oto nasz kolega z liceum matematycznego, Andrzej Wędziagolski, mieszkający sam w obszernym mieszkaniu, bo rodzice przebywali w Warszawie, sprosił kolegów i koleżanki na bibkę i potańcówkę. Lała się wódka, my pląsaliśmy w jej oparach przy dźwiękach patefonu. Nie wszyscy zachowali miarę; jedna z koleżanek, córka profesora K., wychylona z balkonu jechała do rygi wprost na chodnik ulicy Dąbrowskiego. A wszystko działo się kilka kroków od gimnazjum! Ja prawie nie piłem, zajęty obtańcowywaniem mej sympatii, Eli, która - jako harcerka - wystrzegała się alkoholu. Późnym wieczorem odprowadziłem ją do domu. Rozmawialiśmy o obojętnych sprawach. Byłem przejęty tym sam na sam i chętnie powiedziałbym jej coś intymnego, ale miałem tremę, jak przed klasówką z matematyki. Zaprzepaściłem okazję...

Od lewej: Czesław Ostrowski, Ada Wiśniewska, Jerzy Zabiełło. Czerwiec 1939 r.

   Prywatek u Wędziagolskiego było kilka i wszystkie w dość hucznym stylu. Nic dziwnego, że w końcu wieść doszła do najwyższego szczebla. Zdaje się, iż koleżanki, których nie zaproszono, z zemsty doniosły super-cnotliwej pannie Jawdyńskiej, nauczycielce francuskiego, a ta, przejęta świętą grozą, poleciała natychmiast do dyrektora. Na kilka dni przed rozdaniem świadectw rozpętała się burza. Wędziagolskiego wyrzucono ze szkoły a uczestnicy wyuzdanych sabatów otrzymali trójki ze sprawowania, wśród nich również Ela. Wszyscy - oprócz mnie! Wątpię, by mojej obecności nie zauważono. Sądzę raczej, że znalazłem łaskę u donosicielek, które pominęły mnie w wykazie delikwentów. W ogóle dowiedziałem się o wszystkim już po rozdaniu świadectw, gdy ten i owa zaglądali, jaki mam stopień ze sprawowania - i nie mogli ukryć odruchu zawiści i zdumienia. Miałem doprawdy szczęście, chociaż, jak się wkrótce okazało, świadectwa te nie miały wpływu na nasz dalszy los.

   Koniec roku szkolnego! Tym razem nie mogliśmy wykorzystać od razu nadmiaru wolnego czasu. W ostatniej dekadzie czerwca wyjechaliśmy bowiem na obóz przysposobienia wojskowego w Duryczach nad Bugiem, około 30 km od Brześcia. Pisałem o tym wcześniej. Warto tylko dodać, iż w trakcie trwania obozu zaczęły znów coraz wyraźniej dochodzić odgłosy grzmotów zbierającej się burzy dziejowej. W czasie obiadu organizowano prasówki, na których odczytywano aktualne wiadomości ze świata. Prawie codziennie powtarzały się te same: prowokacje wobec Polaków w Gdańsku i w Rzeszy, pogróżki niemieckie, manewry Wermachtu nad granicą z Polską - i demonstracje naszej gotowości, zbiórka na Fundusz Obrony Narodowej, przekazywanie wojsku zakupionych ze składek społeczeństwa karabinów maszynowych... Do wiadomości tych stopniowo się przyzwyczailiśmy. Nie wiązaliśmy ich z ewentualnym wybuchem wojny, która wciąż uchodziła za coś niemożliwego i nierealnego.

   Obóz zakończył się w połowie lipca. Wreszcie można było rozpocząć prawdziwe wakacje. Co robić? Koledzy rozjechali się, pozostałem właściwie sam. Pociągała mnie przygoda, pragnienie doznania jakichś bardziej urozmaiconych przeżyć. Postanowiłem wyruszyć rowerem na wycieczkę do Białegostoku. Trasa wiodła przez Białowieżę, Hajnówkę i Bielsk Podlaski - w sumie około 150 km. Szlak do Białowieży był urozmaicony. Kilkanaście kilometrów za Brześciem kończyła się gładka, szutrowana szosa a zaczęła wyboista droga, tylko miejscami wyłożona kamieniem polnym. Rowerem można było jednak wygodnie jechać dróżką na poboczu. Za Kamieńcem Litewskim droga kończyła się w ogóle a po minięciu małej wioski i przejechaniu rzeczki rowerzysta wjeżdżał w ciemno-zieloną ścianę gęstego boru. Puszcza wyrastała tak niespodziewanie, jakby ktoś ją odkroił nad rzeczką nożem. Po kilkuset metrach jazdy leśną drogą ciszę przerywał jedynie wesoły świergot ptaków i poważny szum kołyszących się koron drzew. Kilometrami nie widziałem duszy ludzkiej - byłem zdany wyłącznie na siebie. W tej leśnej głuszy przebiłem dętkę. Miałem już jednak doświadczenie w wycieczkach rowerem i nigdy nie wyruszałem bez apteczki oraz kompletu narzędzi. W wodzie z przydrożnego rowu sprawdziłem miejsce przebicia, zakleiłem, założyłem koło i po napiciu się do syta owej wody z rowu (i połknięciu przy okazji wielu milionów bakterii, które jednak nie uczyniły mi żadnej krzywdy), ruszyłem w dalszą drogę.

   Przenocowałem w hoteliku w Bielsku i około godziny dziewiątej rano następnego dnia zajechałem do Białegostoku. Spędziłem tam około dwóch tygodni. Hucznie obchodziliśmy imieniny ciotki Miry (26 lipca). Było kilka młodych panien, które obtańcowałem i wycałowałem bez żenady, zdobywając ostrogi w średnio zaawansowanym flircie. Jeździłem kąpać się w rzeczce Supraśli, odwiedzałem krewniaków oraz dawnych znajomych: Wodzyńskich (patrz tom I) i Pierzchałów, gdzie moje pojawienie się w cywilnym ubraniu wywołało pewną sensację. "Już po maturze?" - wykrzyknęli. (Rysiek, mój rówieśnik, nie dojechał jeszcze do liceum). Leszek, mały, rozpieszczony chłopczyk o długich włosach, najchętniej przesiadywał mi na kolanach. Złożyłem też wizytę stryjowi Sztachelskiemu - który bardzo się postarzał - oraz Nunie i Jurkowi. Poznałem przy okazji bardzo miłą panią - "Chinkę" (córka Chińczyka i Polki) o egzotycznych rysach. Podobała mi się niezwykle. Zapewne bawiło ją uwielbienie sztubaka i usiłowała mnie trochę uwodzić, w niewinny zresztą sposób.

   Z żalem opuszczałem Białystok, nie bardzo wiedząc, jak spędzić resztę wakacji. Przeczytałem w prasie, że w połowie sierpnia zostaną otwarte w Pińsku "Targi Poleskie" i wzięła mnie chęć zobaczyć, co to takiego a przy okazji odwiedzić stryja Lucjana. Rodzice, jak zwykle, nie mieli nic przeciwko. 13 sierpnia rano wyjechałem rowerem szosą kobryńską. Cały czas wiał silny wiatr wschodni, więc za Janowem, u kresu sił, po przebyciu trzech czwartych drogi, byłem zmuszony poszukać noclegu.

   Po raz pierwszy i ostatni w życiu zobaczyłem wówczas z bliska autentyczny dwór i autentycznego ziemianina. Zatrzymałem się przy zabudowaniach rozrzuconych w okolicy szosy i spytałem stojących w gromadce ludzi, czy nie można gdzieś przenocować w stodole. Powiedzieli na to: "A idźcie panoczku do dworu." Poszedłem. Skierowano mnie na obszerną werandę, na której siedział w trzcinowym fotelu i coś popijał tęgi jegomość w średnim wieku, w białym kitlu i z obfitymi wąsami a la Piłsudski. Przedstawiłem mu moją prośbę, wręczając jednocześnie legitymację szkolną. Obejrzał ją dokładnie i zaprosił do stołu. Wkrótce postawiono przede mną talerzyk doskonałych lodów a za pół godziny zaproszono na kolację. W wielkiej jadalni zasiadło kilkanaście osób. Kolacja składała się z wielu dań, zimnych i gorących. Tyle jedzenia wieczorem widywałem tylko na Wigilię. Położono mnie spać w pokoju gościnnym. Na drugi dzień, po śniadaniu, wyruszyłem w dalszą drogę i około południa dotarłem do Pińska.

Panorama Pińska, lata trzydzieste.

   Stryja odwiedziłem w banku. Dał mi karteczkę do swej gospodyni, Oli Terleckiej, u której też wkrótce się zameldowałem. Byłem nieco zaskoczony, zobaczywszy dziewczynę 22-letnią, zaokrągloną, ale dobrze zbudowaną. Wkrótce byliśmy w dobrej komitywie. Miała dużo sprytu życiowego i beztroski, właściwej swojemu wiekowi. Jak wszyscy Rosjanie w miastach, mówiła świetnie po polsku; chętnie też używała słów obcych, nie zupełnie rozumiejąc ich sens. Na przykład, pokazując swoje zdjęcie na plaży, powiedziała: "Prawda, jaka jestem filuterna?" Poczęstowała mnie jajecznicą. Nie chcąc odmawiać, zjadłem po raz pierwszy w życiu i odtąd polubiłem to jajeczne danie.

Lucjan Zabiełło. 1939 r.

   "Targi Poleskie" okazały się ekspozycją tych samych towarów, sprzedawanych codziennie w pińskich sklepikach żydowskich, z domieszką białoruskiego folkloru. To też zwiedziłem je tylko raz a resztę czasu spędzałem w mieszkaniu stryja, korzystając z uprzejmej gościny jego młodej gospodyni. Pod nieobecność stryjka zabawialiśmy się oboje wesoło i przyjemnie, w sytuacji całkiem dla mnie nowej. Czy stryj domyślał się? Ola twierdziła, że nie - i jestem skłonny jej wierzyć, gdyż była dobrym znawcą męskiej psychiki.